Een digitale informatieve route gaat door diverse delen van de gevangenis. In eigen tempo is de gevangenis te bezoeken
Van strafgevangenis tot Penitentiaire Inrichting
Gevangenis Wolvenplein heeft van 1856 tot 2014 dienst gedaan. Het begon als Strafgevangenis, eenzame opsluiting in de tweede cellulaire gevangenis van Nederland. Op cel werd gewerkt en gelucht in een eenzame ‘kooi’. De zondagse dienst was op cel en vanaf 1903 in een daarvoor gebouwde kerk. Pas in 1914 werd dit regiem veranderd naar cellulaire opsluiting met werk in werkzalen. In die tijd was zes dagen werken per week normaal. Na 1914 mochten gedetineerden elkaar weer zien.
In de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) is de gevangenis van juni 1942 tot de bevrijding van Utrecht op 6 mei 1945 de Deutsche Untersuchung- en Strafgefängnis geweest. Daarna werd Wolvenplein een Huis van Bewaring voor kort gestraften en arrest tot de rechtszaak.
Sinds 1952 mogen Nederlandse gevangenen met elkaar praten, daarvoor dus niet. Bewaarders leverden hun bullepees in. Er kwamen de eerste uurtjes recreatie. De kerk werd daarvoor gebruikt. De ziekenzaal was niet meer nodig door de in de oorlog uitgevonden penicilline. De gevangenis bleef een plaats voor opsluiting, bewaken en repressie.
De jaren 1980 brachten andere gezagsverhoudingen. Gevangenissen werden Penitentiaire Inrichtingen. De gevangenis als mini samenleving, leven in groepen. Leren omgaan met elkaar en met regels. Sindsdien kent de gevangenis luchtplaatsen, een sportzaal, vakonderwijs, huiskamers en recht op bezoek en een kwartier bellen naar buiten. Omgangsvormen gingen met de tijd mee en het dragen van eigen kleding werd mogelijk. Een systeem met plichten en rechten voor gedetineerden. De functie van bewaarder is vervangen door Penitentiair Inrichtings-Werker (P.I.W.-er) met een vooropleiding MBO Maatschappelijke Zorg. Een verbouwing in 2000/2001 maakte van Wolvenplein een moderne P.I.. Een plaats voor vrijheidsberoving, omgaan met anderen, regels en resocialisatie.
Wat altijd bleef: met werk verdien je geld (alleen niet veel), onderwijs en geestelijke bijstand.
Bolwerk Wolvenburg werd in 1852 een gevangenis
Sinds 1580 beschermde bolwerk Wolvenburg Utrecht. De kaart van de stad is uit 1840. Het bolwerk is in 1852 herbestemd tot locatie van een strafgevangenis. Toren Wolf werd toen gesloopt. Het water tussen de oude walmuur en het bolwerk verdween. Strafgevangenis Wolvenburg is in 1856 geopend. Het gebouw was niet goed te zien, het personeel woonde in de panden die er voor stonden.
De gevangenis werd Penitentiaire Inrichting
Het bolwerk is Rijksmonument, ook de gebouwen op de afbeelding.
Bij de verbouwing in het jaar 2000/2001 zijn diverse niet monumentale platte daken toegevoegd, zoals het dak boven een nieuwe verbindingsgang. Dat dak is geen rijksmonument. Het dak is wel bijzonder, het ‘hangt’ als het ware tussen de muren. Zo wordt met een bijzonder ontwerp duidelijker wat rijksmonument is en wat niet.
Centrale bewaking door een open structuur
In de gevangenis is op haar middelpunt, en vooral op het hoger gelegen balkon, zicht op bijna alle looppaden en celdeuren.
Gedetineerden gaan altijd onder begeleiding van afdeling naar afdeling. Aan de balie bij de kamer van de huismeester werden de dagelijkse orders uitgegeven.
De locatie met centraal toezicht wordt Het Vlak genoemd. Houdt Het Vlak haar centraal gelegen functie?
Eenzame opsluiting op cel
Aan de gevangenisfunctie kwam in 2014 een eind. Nederland had te veel gevangenissen en de oudsten werden in 2014 en 2015 gesloten. Ook de oudste cellulaire gevangenis van Nederland: Penitentiaire Inrichting Wolvenplein.
Tijdelijke bestemming van Wolvenplein
Vanaf 2015 wordt de locatie tijdelijk gebruikt. Sindsdien zijn vluchtroutes aangegeven, zijn wifi kastjes aanwezig en is brandalarm geïnstalleerd. In de gebouwen zijn nu ca. 120 werkplekken, er kan escaperoom gespeeld worden, de LiK maakt vergaderen en evenementen mogelijk en is de gevangenis decor voor film en TV. Stadsdorp Wolvenburg verzorgt rondleidingen.
De verkoop is in 2020 gestart
Het Rijk is in maart 2020 gestart met de verkoop van het bolwerk met de gebouwen van de gevangenis. In juni 2021 wordt bekend wie de nieuwe eigenaar wordt. Kopen kan niet iedereen, alleen professionele partijen met ervaring mogen een plan indienen. Eerst wordt een keuze gemaakt uit de beste plannen, daarna is de hoogste prijs bepalend. Nieuw gebruik kan pas nadat de vergunningen rond zijn. Dan is het misschien al 2024 of 2025.
Gevangenisstructuur moet blijven
De gevangenis had tot 2000 een open structuur van galerijen en vleugels. Zo kon de gevangenis goed bewaakt worden. Maar na 1986 voldeed die structuur niet met het karakter van een Penitentiaire Inrichting. In 2001 kwam er camera bewaking. Dat maakte deuren, tussenwanden en vloeren mogelijk, een oplossing tegen het vele lawaai. Door de uitvoering in glas bleef de structuur zichtbaar. Die zichtbaarheid van de gevangenisstructuur moet blijven.
Een kunstwerk was speciaal op Open Monumentendag 2020 op vleugel C te ervaren.
Untitled van Brianna Leatherbury
Een industriële bevochtiger is tijdelijk vastgezet aan de leuningen van de galerij. De sproeikoppen vullen met tussenpozen de ruimte met een mist van kunstmatige transpiratie.
De vleugel blijft toegankelijk voor de zelfstandigen die de cellen gebruiken als tijdelijke werkplek. Als zij de vleugel betreden, tussen de bezoekers op Open Monumentendag, zijn ze omgeven door een vochtige lucht van namaakzweet.
Het werk vindt plaats in vleugel C van de gevangenis, die voorzien is van transparant blauw glas, de vleugel scheidend van de voorheen open gevangenis. Rond de glazen vloeren zijn leuningen zichtbaar verwijderd. Deze recente toevoegingen en verwijderingen passen niet bij het oorspronkelijke gebouw; als aanpassingen aan het monumentale pand moeten ze tijdelijk kunnen zijn en zichtbaar. De nieuwe eigenaren van de oude gevangenis zijn gebonden aan dezelfde regel, ongeacht de toekomstige bestemming. Het kunstwerk versterkt deze ruimtelijke veranderingen.
Door het glas te bevochtigen en de leuningen te omklemmen, gaat het een relatie aan met de monumentale geschiedenis van de gevangenis. Door de ongewisse toekomst van Wolvenplein, vervaagt de installatie de tijdelijke grenzen van verleden en verwachting.
De installatie, het kunstmatige zweet, bezet het snijvlak van twee werelden, de gevangenis als gebouw en de meer en meer flexibele ruimte van digitaal werken.
Grote verbouwing in 2000-2001
In 1986 kwam het regiem van een Penitentiaire Inrichting. Het duurde tot 2000-2001 voordat een grote verbouwing de gevangenis Wolvenplein geschikt maakte als Penitentiaire Inrichting. Het is goed voor te stellen dat er voor het nieuwe gebruik na 2024 ook een verbouwing nodig is. De nieuwe trappenhuizen zullen wel blijven. De monumentale structuur ook. Maar wat gaan de nieuwe functies worden?
Lokaal initiatief start in 2013
De bekendmaking van de ‘op termijn’ sluiting van gevangenis Wolvenplein was in 2013. Het werd het startsein voor een buurtinitiatief. Stadsdorp Wolvenburg heeft zich ontwikkeld als een actieve vereniging voor omwonenden en andere belangstellenden.
‘Het hoofddoel van het initiatief is het streven naar nieuwe bestemmingen voor de gevangenis die passen bij de stad en positief zijn voor de buurt.’
‘Ongeacht die bestemming(en) staat Stadsdorp Wolvenburg voor het gezamenlijk op pad blijven gaan, koersen op een gemeenschappelijke noemer en elkaar blijven verstaan.’
Visie Rijk en Gemeente voor de toekomst
Veranderen van de bestemming van de gevangenis kan niet zonder de gemeente. Het Rijk is eigenaar en de Gemeente gaat over de vergunningen. Zij hebben een gezamenlijke visie voor de oude gevangenis. De (potentiële) koper moet nieuwe bestemmingen bedenken. De visie biedt alleen richting en begrenzingen voor kansen en mogelijkheden.
Meer dan 60 partijen hebben interesse in de verkoop. Op 27 oktober moeten de plannen ingediend worden.
Plannen voor een nieuwe bestemming
Ook aan de bereikbaarheid van ‘Wolvenplein’ moet gedacht worden. Daarbij wordt ook aan een nieuwe verbinding over de stadsbuitengracht gedacht. In de gemeentelijke plannen staat al in 1986 een plan voor een nieuwe brug over de singel. In 2004 is die wens met parkeergarage Griftpark nog groter geworden. De gemeente ziet met een herbestemming van de gevangenis een nieuwe kans de brug te realiseren, samen met een nieuwe eigenaar. Komt de brug er nu wel?
Herbestemming expeditie
De ruimte voor de expeditie uit 2001 grenst direct aan de buitenmuur. Het is één van de later toegevoegde ruimten met een plat dak. De expeditie mag op deze locatie vervangen worden door een nieuw en hoger gebouw. De buitenmuur moet een ‘gesloten’ uiterlijk houden. Toevoeging van nieuwbouw genereert mogelijk inkomsten voor minder rendabele monumentale delen.
Dit was de Informatieve route Open Monumentendag.
