Bij het herontwikkelen van monumenten, is het van groot belang om vast te leggen wat de (monumentale) waarden zijn. Dat is bij de oudste cellulaire gevangenis van Nederland (Weteringschans Amsterdam) niet gebeurd. Bij andere gevangenissen is dat beter gelukt. In dit artikel worden enkele voorbeelden gegeven van herbestemde gevangeniscomplexen.
Weteringschans Amsterdam
Deze eerste cellulaire gevangenis van Nederland ging in 1852 open. Het ontwerp is van dezelfde architect als gevangenis Wolvenplein, de Amsterdammer Isaäc Warnsinck.
Bij het complex kwam de rechtbank. Het gevangenis gedeelte is herbestemd in 1990 tot kantoren, casino, openbare ruimte en het rechtbankgebouw is De Balie voor debatten & evenementen geworden.
Het Huis van Bewaring aan het Kleine-Gartmanplantsoen 14 te Amsterdam (tussen de Leidsekade en het Leidseplein), beter bekend als ‘Weteringschans’, was de eerste cellulaire gevangenis van Nederland van architect I. Warnsinck (ook Wolvenplein) en J.G. van Gendt,. De bouw begon in 1849 en de oplevering was in 1852.
De gevangenis is rond 1990 verbouwd. De kern van het complex is voor wat betreft de uiterlijke verschijningsvorm overeind gebleven: de centrale hal en de vier cellenvleugels. In de cellenvleugels bevinden zich nu kantoren. Bij de verbouwing zijn alleen de buitenmuren blijven staan. In de centrale hal zijn de oorspronkelijke ramen en trappen bewaard gebleven.
De benedenverdieping van het centrale gedeelte is doorgebroken om de ruimte een openbaar karakter te geven. De centrale hal geeft nu toegang tot de kantoren maar vormt ook een verbindende schakel tussen het Gartmanplantsoen en het in de jaren ’90 aangelegde Max Eeuweplein.
Wat van deze eerste cellulaire gevangenis in Nederland overeind gebleven is, is de oorspronkelijke kruisvorm, de centrale hal met oorspronkelijke trappen en ramen en de muren van de cellenvleugels. De tralies zijn overal verwijderd, op 2 ramen van opslagruimtes na. Ook luchtplaatsen, personeelswoningen, kapel en de gevangenismuur zijn gesloopt.
Met name van de kenmerkende beslotenheid is niets terug te vinden. Het monumentale Rechtbankgebouw is zowel van binnen als van buiten redelijk goed bewaard gebleven en momenteel in gebruik bij “De Balie”, een centrum voor diverse culturele evenementen, met name debatcentrum. De herbestemming van dit pand heeft begin jaren ’90 plaatsgevonden.
Omdat de gevangenis geen rijksmonument is, is er bij RGD of RCE weinig tot niets bekend over het proces van herbestemming.
Oostereiland Hoorn
Het Oostereiland is in de jaren 1660 aangelegd. Rond 1700 kwamen de magazijnen van de Admiraliteit op het eiland. Na 1818 werd het een gesticht voor bedelaars.
De cellulaire gevangenis is in de jaren 1870 gebouwd. Dit voormalige Huis van Arrest en Justitie is in 2010-2011 door de gemeente herbestemd tot een mix van functies.
In 2007 is het complex aangekocht door de gemeente Hoorn. In 2008 bleek dat projectontwikkelaars vanwege de verslechterde economische omstandigheden niet in een herontwikkelingsproject durfden te stappen.
Vanwege het grote belang voor de stad en de lokale economie is door B&W en gemeenteraad besloten dat de gemeente het project zelf zou gaan trekken. Rode draad in de reacties was: restauratie en herbestemming en een mix van wonen, werken, cultuur en horeca.
Middels een haalbaarheidsonderzoek bleek dat hier ook echt markt voor was. Vervolgens zijn onder meer een stedenbouwkundig programma van eisen en een stedenbouwkundig plan opgesteld. In 2011 zijn de restauratie en herontwikkeling gereedgekomen.
In het complex zijn nu de volgende nieuwe functies ondergebracht: appartementen, kantoren, Museum van de Twintigste Eeuw, Cinema Oostereiland, Hotel en Brasserie Oostereiland, Toeristisch Informatie Punt, museumhaven met werkplaats voor historische schepen.
Arresthuis en rechtbank Roermond
Dit Huis van Bewaring in latere jaren is uit 1863. De rechtbank zat in het voormalige bisschoppelijke paleis. Na jarenlange leegstand kwam de gevangenis toch nog enkele jaren tot 2002 in gebruik als ‘bolletjesbajes’, voor drugskoeriers.
Na een mislukte onderhandelingsperiode met een projectontwikkelaar is het complex verkocht en rond 2008 herbestemd tot hotel. Van der Valk heeft het in eigen beheer omgebouwd en verdiende daarmee alle lof van de betrokken partijen. Kamers zijn te boeken.
In de beginfase heeft met name de gemeente het project getrokken. Daarbij vonden er gesprekken plaats met een projectontwikkelaar die concrete plannen voor het terrein had ontwikkeld. Naast restauratie van de bestaande gebouwen behelsde dit plan de realisatie van hoogbouw op het achterterrein.
Met name vanuit de RCE kon hieraan geen medewerking verleend worden, omdat de plannen op gespannen voet stonden met de doelstelling van het beschermde stadsgezicht. De projectontwikkelaar heeft zich daarna teruggetrokken.
De gemeente, Rijksgebouwendienst en het Atelier Rijksbouwmeester hebben vervolgens gezamenlijk uitgangspunten en randvoorwaarden geformuleerd. De RCE heeft via de gemeente input gegeven. De markt is vervolgens benaderd middels een selectieprocedure waarbij door marktpartijen inrichtingsvisies konden ingediend.
De visies zijn beoordeeld door een selectiecommissie en getoetst aan de vooraf geformuleerde uitgangspunten. Een drietal partijen mocht vervolgens hun visie uitwerken in een definitief plan. Na beoordeling van deze plannen is het complex verkocht aan de hoogste bieder.
Frappant is dat de uiteindelijke ontwikkelaar het bedrijf is wat in een eerder stadium gesprekken met de gemeente had en plannen had voor hoogbouw. Door het juiste proces te volgen en duidelijker randvoorwaarden te formuleren kon uiteindelijk met dezelfde partij toch een resultaat behaald worden waar alle partijen zich in konden vinden.
Noordsingel Rotterdam
Een stervormige gevangenis uit 1872 en een gerechtsgebouw uit 1899. Het is een tweede generatie gevangenis na Amsterdam en Utrecht. Het complete ensemble van de rechtsgang is op deze locatie aanwezig en wordt als belangrijk cultuurhistorisch goed aangemerkt.
Het complex wordt momenteel herbestemd tot een mix van wonen, werken en recreatie, de Tuin van Noord.
Het Rijksmonumentale Gerechtsgebouw is reeds in een eerder stadium verbouwd en in gebruik genomen door de Raad voor de Kinderbescherming. Het gebouw is inmiddels voor de tweede keer herbestemd, nu als school. Dit gebouw wordt hier verder buiten beschouwing gelaten.
In 2014 zal de gevangenis zijn oorspronkelijke functie gaan verliezen. Het Rijk en de gemeente kozen ervoor om het plangebied niet zelf te herontwikkelen, maar om daarvoor een marktpartij te selecteren die het gebied voor eigen rekening en risico gaat ontwikkelen binnen de kwaliteitskaders die het Rijk (RGD en RCE) en de gemeente daarvoor hebben gesteld. Deze kaders zijn opgenomen in een ‘biedboek’.
Het verkoopproces van het Noordsingelcomplex is gestart in september 2010. In de daarop volgende periode zijn gegadigden benaderd om een plan te schrijven dat paste in de kwaliteitskaders voor de herontwikkeling van het complex en om een globaal bod uit te brengen.
Uit de plannen en biedingen zijn uiteindelijk drie partijen gekozen die het best voldeden aan die kaders. Die hebben in oktober 2011 een eindbod uitgebracht. De combinatie HD Projectrealisatie en BAM Woningbouw Rotterdam, aan wie nu is gegund, bracht uiteindelijk het hoogste bod uit.
Tot 2014 heeft HD Projectrealisatie en BAM Woningbouw Rotterdam het herontwikkelingsplan uitgewerkt. Vanaf 2014 is de herontwikkeling van de locatie gestart, deel voor deel komt aan de beurt.
Blokhuispoort Leeuwarden
Het eiland waar gevangenis Blokhuispoort op staat dateert al uit de 15e eeuw. Rond 1875 werden grote delen van de toenmalige bebouwing gesloopt voor de opbouw van cellulaire gevangenis gedeelten.
In 2008 heeft Justitie het terrein verlaten. Daarna kende het complex een lange periode van tijdelijk gebruik en een mislukt verkooptraject. Na overdracht om niet is de herbestemming in 2015 begonnen. De Blokhuispoort heeft nu verschillende gebruikers.
In 2008 heeft de Dienst Justitiële Inrichtingen het complex verlaten. Daarna is het proces in gang gezet om een nieuwe, duurzame bestemming te vinden. Er is voor gekozen om eerst een marktconsultatie te houden, om zodoende te peilen welke mogelijkheden marktpartijen zien voor het complex.
Ten behoeve van de marktconsultatie, die inmiddels is afgerond, is een ambitiedocument ontwikkeld, waarin de kaders voor herontwikkeling zijn opgenomen. Dit document is opgesteld na intensieve samenwerking tussen RGD, Atelier Rijksbouwmeester, RVOB, RCE en de gemeente Leeuwarden (als onderdeel van het samenwerkingsconvenant tussen RGD, Atelier Rijksbouwmeester en RCE is de Blokhuispoort een pilotproject).
Het aantal realistische inzendingen bij de marktconsultatie was minder dan verwacht. Op basis van de ingezonden reacties blijkt dat de meeste partijen kiezen voor een samenstel van verschillende gebruiksvormen, waardoor het complex ook wat betreft functies een belangrijke rol voor de stad blijft vervullen.
Bij de verkoop van het complex zou niet uitsluitend worden afgegaan op de hoogste prijs. Gedacht werd aan verkoop door middel van een openbare inschrijving met voorselectie op basis van kwaliteitseisen. Als de drie belangrijkste aspecten bij deze herbestemming waren in een ambitiedocument geformuleerd. De ideale uitkomst van de herontwikkelingsopgave zou een optimum van de deze drie aspecten worden. Deze openbare inschrijving heeft geen resultaat opgeleverd.
Op 1 januari 2015 is de Blokhuispoort voor € 1 overgedragen aan de gemeente Leeuwarden, slecht voor enkele minuten eigenaar. Ongeveer op het zelfde tijdstip droeg deze het complex over aan Stichting Boei. Boei ontwikkelt en exploiteert het complex, ze gaat 15 miljoen investeren waarvan vele miljoenen subsidie. Zie voor de toekomst van dit complex op de site www.blokhuispoort.nl
Peter van Cappellen – Herbestemming van gevangenissen
De tekst is grotendeels ontleend aan het binnen RCE als gevolg van een stage door Peter van Cappellen uitgegeven document ‘Herbestemming van gevangenissen’ in 2012. Het heeft de ondertitel ‘Struikelblokken en succesfactoren’ meegekregen.
Het volledige rapport – Peter van Cappellen Herbestemming van gevangenissen Stage RCE 2012- is onder deze link als PDF te downloaden.
